PL
EN
DE
Na południowym skraju tej wsi znajduje się imponujących rozmiarów grodzisko, położone na cyplu wrzynającym się w dolinę Liwca. Obiekt ten ma w planie czworoboczny (lekko romboidalny) kształt, a jego aktualna powierzchnia, liczona łącznie z zasięgiem fosy zewnętrznej, wynosi ok. 5 ha.
W jakim momencie historii tych ziem we wczesnym średniowieczu wzniesienie tak olbrzymiego grodu stało się koniecznością? Kto był w stanie podjąć się jego budowy? Przypuszczalnie jedynie piastowscy władcy, panujący na przełomie X i w XI stuleciu, byli w stanie sprostać takiemu przedsięwzięciu. Liwiec od końca XIII stulecia był granicą pomiędzy Mazowszem, a ziemiami ruskimi.1 Ten potężny gród, dosłownie ryglujący dolinę szeroko rozlanej, zabagnionej i trudnej do przebycia rzeki, był zapewne w tych burzliwych czasach istotnym punktem na militarnej mapie pogranicza polsko-ruskiego. Prawdopodobnie w XI-XII w. pełnił funkcję olbrzymiego bastionu pogranicznego, chroniącego ziemie Mazowsza południowego przed ewentualnym zagrożeniem nie tylko ze strony księstw ruskich, lecz także przed wyniszczającymi wyprawami plemion jaćwieskich.
Zasadna wydaje się wysuwana hipoteza, że gród w Grodzisku, pełniący na przełomie X i XI w. funkcję centrum lokalnej sieci osadniczej, był najstarszym, pierwotnym Liwem. Dopiero po upadku grodu – nie wcześniej niż w XIII w. – doszło do przeniesienia tego ośrodka władzy terytorialnej (kasztelania) i kościelnej (siedziba dekanatu) w nowe miejsce – do współczesnego Liwa. Oznacza to, że od tej pory mówiąc o Liwie w X-XII/XIII w., będziemy mieli na myśli ulokowany na wysokim brzegu Liwca gród w Grodzisku.2
Wały obronne
Wały grodziska zachowane są w rozmaitym stopniu. Zachowała się dość dobrze czytelna podwójna linia umocnień obronnych:
- od północy i zachodu otaczają grodzisko wały: zewnętrzny i wewnętrzny, oddzielone od siebie podwójną linią fos,
- od wschodu i południa pozostał jedynie z wał pojedynczy (od strony południowej widoczny jest także słabo czytelny zarys dodatkowej fosy wewnętrznej).
Wał wewnętrzny:
Wał ten, o pierwotnej długości około 350 m, to najstarszy element grodziska. W jego obrębie został zamknięty obszar o powierzchni przeszło 2,2 ha. Obecnie wał jest niemal całkowicie rozorany na całej swej długości. Wał ten, w postaci niewielkiego, rozwleczonego garbu o wysokości do 0,5 m ma w planie kształt wydłużonej podkowy, opierającej się o południową krawędź cypla, na którym wzniesiono grodzisko. Jego aktualna wysokość, liczona od pierwotnego poziomu gruntu, nieznacznie przekracza granicę 0,9 m, a ziemny nasyp miał podstawy około 8 m szerokości.
Ze względu na znaczne zniszczenie wału, praktycznie niemożliwe staje się bliższe określenie charakteru drewnianych konstrukcji stabilizujących gliniano-ziemny nasyp. Wał wewnętrzny przypuszczalnie usypano w IX-X w.
Wał zewnętrzny:
Usypany na przełomie X i XI stulecia na planie czworoboku okala cyplowaty gród. Długość zewnętrznej linii wałów, liczona wzdłuż ich korony, wynosi około 760 m. Na znacznej długości wały sięgają do wysokości 5-6 m i u podstawy mają ok. 8 m szerokości.
W północno-wschodnim narożniku obiektu, zniszczonym w wyniku erozji koryta Liwca, wał zewnętrzny faktycznie już nie istnieje.
Cyplowaty gród znajdujący się we wnętrzu został otoczony potężnym nasypem gliniano-ziemnym, zamykającym cypel nie tylko od strony południowej i wschodniej, lecz także od zachodu i północy.
Południowy wał grodu posadowiono na samym skraju cypla, wrzynającego się w dolinę Liwca. Wał ten skonstruowany był w dolnych partiach z dębowych skrzyń, stabilizujących gliniany nasyp. Od strony zewnętrznej skrzynie te posiadały dodatkowe wzmocnienie w postaci bermy (ziemnego uskoku). Nad dębowymi skrzyniami wzniesiony był gliniany nasyp. Wał ten posiadał też zapewne dodatkowe militarne wzmocnienie w postaci częstokołu.
Majdan
Zabudowa majdanu układała się koncentrycznie wokół jego środkowej części. Natomiast sam środek majdanu (obszar o powierzchni ok. 1 ha) pozostawał niezabudowany.
Bramy
W każdym z zachowanych do chwili obecnej narożników zewnętrznej linii wałów znajdowały się bramy, umożliwiające dostęp do wnętrza grodu. Najlepiej zachowana jest brama w narożniku południowo-wschodnim (jeszcze pod koniec lat 50. ubiegłego stulecia jej ściany posiadały kamienne licowanie). Być może brama usytuowana w zewnętrznym wale północnym powstała znacznie później – w okresie po zniszczeniu północno-wschodniego narożnika grodu.
Fosy
Słabo zachowana fosa wewnętrzna miała wedle szacunkowych obliczeń ok. 6-7 m szerokości, a jej głębokość nie przekraczała 2 m. Była to fosa sucha, jedynie okresowo wypełniana wodą. Prawdopodobnie jej brzegi u podstawy wału od strony wewnętrznej, były wzmacniane faszyną.
Stale, bezpośrednio zasilana przez wody Liwca była fosa zewnętrzna, odcinająca cypel, na którym znajduje się grodzisko od północy i zachodu. Badania pokazały, że w tym czasie poziom Liwca był o 6 metrów wyższy, niż obecnie.3
Fosa ta miała około 3-4 m głębokości, przy szerokości dochodzącej do 10-15 m.
Studnia
„Studnia” znajduje się w południowo-zachodnim narożniku grodziska, wciśnięta pomiędzy linię wałów zewnętrznych oraz dochodzący tu (od wschodu) do wału południowego wał wewnętrzny.
Prowadzone badania potwierdziły, że w miejscu tym musiało znajdować się niegdyś źródło, ewentualnie dość płytko przepływająca żyła wodna.
Lustro wody w studni, o stałym naturalnym zasilaniu, znajdowało się prawdopodobnie na poziomie wyższym o około 2 m od ówczesnego koryta Liwca. Zastanawiające jest ulokowanie tego obiektu w narożniku grodu, tuż w pobliżu jednej z bram prowadzących do jego wnętrza. Nie można wykluczyć ewentualności, że woda pobierana stąd dostarczana była załodze grodu na wały w chwilach bezpośredniego zagrożenia zewnętrznego.
Osady
Od przełomu X i XI w. przy grodzie zaczyna funkcjonować stałe osadnictwo otwarte. Najstarsza część osady przygrodowej znajduje się pod współczesną zabudową Grodziska. Odkryto tu m.in. ślady budynku mieszkalnego (półziemianki), przy którym znajdowała się łaźnia parowa (w typie ruskiej tzw. bani) oraz kilka obiektów o charakterze gospodarczym – prawdopodobnie jam zasobowych. Najmłodsza część osady przygrodowej (z XIII w.) znajdowała się pierwotnie na zachód od grodziska.
Cmentarzyska
W odległości ok. 1-1,2 km na północ od wsi znajdują się dwa olbrzymie cmentarzyska. Położone bliżej wsi wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe liczyło ok. 1000 grobów. Zmarłych sporadycznie grzebano w tym miejscu aż po XVII stulecie.
Starsze cmentarzysko - odkryte dopiero w 1997 r. - powstało prawdopodobnie ok. 2 500 lat temu. Liczyło kilkadziesiąt grobów kloszowych, popielnicowych i jamowych. Urny kloszowe, umieszczane w wykopanych w ziemi dołach i przykrywane glinianymi kloszami o średnicy ok. pół metra zostały wydobyte w nienaruszonym stanie.
Przyczyny upadku grodu w Grodzisku
Prawdopodobnie kres istnienia grodu nastąpił na przełomie XII i XIII w. Rejestrowana w Grodzisku warstwa spalenizny sugeruje, że gród mógł ulec wyniszczającemu pożarowi. Być może pożar ten miał miejsce jeszcze w okresie, kiedy gród był na stałe zamieszkiwany. Możliwe jest też przypuszczenie, że żywioł objął obiekt opuszczony już przez swoich mieszkańców. Trudno jest wyrokować o przyczynach tego pożaru. Mógł to być efekt celowego podpalenia, w czasie militarnej agresji z zewnątrz. Mógł być także wynikiem przypadkowego zaprószenia ognia, bądź uderzenia pioruna.
Bezpośrednią przyczyną upadku grodu były też z pewnością niekorzystne procesy przyrodnicze, zachodzące w jego najbliższym otoczeniu. Po zmianie koryta Liwca, rzeka podmywała północno-wschodni narożnik grodu, co w efekcie doprowadziło do jego całkowitego zniszczenia. Co więcej, stopniowa erozja koryta Liwca była bezpośrednią przyczyną odsunięcia się rzeki od cypla, na którym wzniesiono gród oraz znacznego obniżenia się lustra wody. Zewnętrzna fosa, pozbawiona teraz stałego zasilania wodą, przekształciła się w zarastający stopniowo rów.
Te niekorzystne procesy przyrodnicze doprowadziły do utraty przez gród w Grodzisku (Liwie)4 jego pierwotnych zdolności obronnych.
Oglądana ze szczytu wału dolina Liwca wprawia w zachwyt nawet najbardziej obojętnych na piękno.
Opracowała: Maryla Kodym na podstawie pracy dr Wojciecha Wróblewskiego „Wczesnośredniowieczne osadnictwo w dolinie Liwca”.
Przypisy
Roman Postek
1 Należy dodać, że granica na Liwcu istniała już ok. 1047, kiedy to Podlasie przeszło w ręce księcia kijowskiego Jarosława Mądrego. Następnie, aż do końca XIII w., książęta mazowieccy ( Leszek Mazowiecki, Kazimierz Sprawiedliwy, Konrad Mazowiecki) kilkakrotnie sięgali po Drohiczyn z Podlasiem, skąd byli wypierani przez książąt ruskich a później litewskich, a granica powracała na linię Liwca.
2 Teza ta jest w dalszym ciągu dyskutowana. Podczas badań archeologicznych na zamku w Liwie w 1999 r. zostały odkryte fragmenty ceramiki z XII w. Możliwe jest więc istnienie równolegle dwóch ośrodków- Grodziska, o charakterze refugilanym i Liwa- późniejszego centrum administracyjnego Ziemi Liwskiej, powstałej na przełomie XIII i XIV w.
3 Teza ta oparta jest na badaniach wiertniczych osadów rzecznych. Słabą jej stroną jest płaskie ukształtowanie dna Doliny Liwca powstałej ok. 50000 lat p.n.e. i zmienionej w niewielkim stopniu. Gdyby poziom wody był wyższy aż o 6 m nastąpiło by zalanie olbrzymich terenów doliny, co jest oczywiście nierealne. Zapewne fosa zewnętrzna była zasilana lokalnym ciekiem wodnym i stąd odnalezienie w niej podczas badań osadów rzecznych, sugerujących poziom Liwca wyższy o 6 m niż obecny.
4 Z zastrzeżeniami, jak powyżej.
